نوسینی: گایا ڤینس
وەرگێڕانی: ئازەر عوسمان
من لەو کاتەوەی کە بۆ یەکەمجار بەدوای بیرینگەکانمدا[i] گەڕام لە فیلمی “سەد ئاکەر وود”ی وینی پوودا[ii]، خولیایەکم بۆ نەخشە هەبووە، هەوڵم دەدا بزانم لە کوێ “بۆ سەیران و چوونە دەرەوەکان خۆشە”، و شوێنی ماڵی کارەکتەرەکان (ئەوانەی لە فیلمەکاندا بوونیان هەبوو). منداڵیم بە خوێندن و کێشانی نەخشەی گەنجینەکان و هێڵکاریکردنی زەوییە خەیاڵییەکان و داڕشتنی ڕێگاکان بۆ شوێنە دوورەکان بەسەر برد کە تامەزرۆی سەردانیکردنم ئەکردن.
ئەمڕۆ ماڵەکەم بەو نەخشە بچووکانەی کۆم کردوونەتەوە یان پێم دراوە ڕازاندۆتەوە وەک بیرهێنانەوەی ئەو شوێنانەی کە بۆ من تایبەتن. لە لای مێزەکەمەوە نەخشەیەکی گەورەی جیهانیم هەیە، کیشوەرەکان بە مۆزایک ڕەنگەکانیان لە زەریاکان جیا دەکرێنەوە. هەر پارچەیەکی ڕەنگاوڕەنگ وڵاتێکە، بە هێڵێکی ڕێک و جوان کە لەسەر ئەم نوێنەرایەتییە دوو ڕەهەندییەی جیهانەکەمان کێشراوە لە دراوسێکەی جیاکراوەتەوە.
سنوورەکان بە پاکی پێناسە کراون ڕەنگێک نەتەوەکان جیا دەکاتەوە کە چارەنووسی جیاوازیان بۆ دانراوە. بۆ من ئەم هێڵانە ئەگەری سەرنجڕاکێش دیاری دەکەن، لەگەڵ توانای گەڕان و سەرگەرمی کارکردن بۆ سەردانی کولتوورە بیانییەکان بە خواردن و زمانی جیاوازەوە بۆ هەندێکی تر دیواری زیندانن کە هەموو ئەگەرەکان سنووردار دەکەن.
سنوورەکان چارەنووسی ئێمە و تەمەنمان و ناسنامەمان و زۆر شتی دی دیاری دەکەن. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا داهێنانێکن هەر وەک ئەو نەخشانەی کە پێشتر دەمکێشا. سنوورەکانمان وەک لایەنی نەگۆڕی دیمەنەکان بوونیان نییە، بەشێکی سروشتی هەسارەکەمان نین و تاڕادەیەک لەم دواییانەدا داهێنراون.
بەڵام دەتوانرێت بڵێین کە زۆربەی ئەم هێڵە خەیاڵیانە لەگەڵ جیهانی سەدەی بیست و یەکەمدا ناگونجێن بە بەرزبوونەوەی ژمارەی دانیشتووان و گۆڕانکارییە دراماتیکییەکانی کەشوهەوا و کەمی سەرچاوەکان. لەڕاستیدا بیرۆکەی هێشتنەوەی خەڵکی بیانی لە دەرەوە بە بەکارهێنانی سنوورەکان تاڕادەیەک تازەیە. جاران دەوڵەتان زۆر زیاتر خەمی ڕێگریکردنیان لە ڕۆیشتنی خەڵک بوو نەک ڕێگریکردن لە هاتنی خەڵک. ئەوان پێویستیان بە کار و باجەکانیان بوو، کۆچکردن تا ئێستاش سەرئێشە بۆ زۆرێک لە دەوڵەتەکان دروست دەکات.
هەرچەندە سنووری ڕاستەقینەی مرۆیی هەیە کە نەک لەلایەن سیاسەت یان سەروەرییە بۆماوەییەکانەوە بەڵکو لەلایەن تایبەتمەندییە فیزیاییەکانی هەسارەکەمانەوە دانراون. ئەم سنوورە هەسارەییانە بەپێی جوگرافیا و کەشوهەوا دیاری دەکرێن. مرۆڤ ناتوانێت بە ژمارەیەکی زۆر لە ئەنتارکتیکا[iii] یان لە بیابانەکانی سەحارەدا بۆ نموونە بژی لەگەڵ بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی جیهان دەبێتە هۆی گۆڕانی کەشوهەوا، بەرزبوونەوەی ئاستی دەریا و کەشوهەوای توند لە دەیەکانی داهاتوودا، بەشە گەورەکانی جیهان کە شوێنی هەندێک لە گەورەترین دانیشتووانن تادێت ژیانیان سەختتر دەبێت بەپێی پێشبینییەکانی زانایانی کەشوهەوا ناوچە گەرمەکان لەنێو ئەو وڵاتانەدا دەبن کە زۆرترین زیانیان بەرکەوتووە.
بەهۆی ئەوەی ناتوانن خۆیان لەگەڵ بارودۆخە توندەکاندا بگونجێنن، ملیۆنان و ملیارەها کەس پێویستیان بە جووڵە دەبێت.
چڕترین ناوچەکانی دانیشتووانی هەسارەکە لە دەوری هێڵە هاوتەریبەکانی باکووری ٢٥-٢٦ کۆبوونەتەوە کە بە شێوەیەکی نەریتی پانی زۆرترین کەشوهەوای زەوی بەپیت بووە. بە مەزەندە ٢٧٩ ملیۆن کەس لەناو ئەم زەوییە تەنکەدا کۆبوونەتەوە کە وڵاتانی وەک هیندستان، پاکستان، بەنگلادیش، چین، ئەمریکا و مەکسیک دەبڕێت.
بەڵام بارودۆخی ئێرە لە گۆڕاندایە بە تێکڕا، شوێنە تایبەتەکانی کەشوهەوا ئەو مەودای بارودۆخەی جۆرە جیاوازەکان دەتوانن بە شێوەیەکی ئاسایی تێیدا هەبن لە سەرانسەری جیهاندا بە خێرایی 1.15م (3.8 پێ) لە ڕۆژێکدا بەرەو جەمسەرەکان دەجوڵێن، هەرچەندە لە هەندێک شوێن زۆر خێراترە. خۆگونجاندن لەگەڵ گۆڕانی کەشوهەوا بە مانای ڕاوەدوونانی شوێنی گۆڕانی خۆمان دەبێت بۆ زۆربەی مێژووی مرۆڤایەتی لە مەودای پلەی گەرمی 11C بۆ 15C (12F بۆ 59F) بووە لەکاتێکدا لە هێڵی ئیستواوە بەرەو باکوور کۆچ دەکات. سنووری ڕاستەقینەی ژیان ئەو سنوورانەن کە دەبێت نیگەران بین لەگەڵ گەرمبوونی جیهان لە ماوەی ئەم سەدەیەدا، گەرمای بەرگە نەگیراو، وشکەساڵی، لافاو، ئاگر، زریان و کەمبوونەوەی کەناراوەکان دەهێنێت کە کشتوکاڵ مەحاڵ دەکات و خەڵک ئاوارە دەکات.
لە ئێستاوە ژمارەیەکی پێوانەیی خەڵک بە تێپەڕبوونی ساڵێک ناچارن ماڵەکانیان بەجێبهێڵن. لە ساڵی ٢٠٢١دا ٨٩.٣ ملیۆن کەس بوون، کە دوو هێندە زیاترە کە بە زۆرەملێ نمایشکرابوو لە دە ساڵ لەمەوبەر و لە ساڵی ٢٠٢٢دا ئەو ژمارەیە گەیشتە ١٠٠ ملیۆن کەس، کارەساتەکانی کەشوهەوا زۆر زیاتر لە ململانێکان ئاوارەبوون. ئەمساڵ لافاو 33 ملیۆن کەسی لە پاکستان ئاوارە کردووە و ملیۆنان کەسی دیکەش لە ئەفریقا بەهۆی وشکەساڵی و مەترسی برسێتی کەوتوونەتە ژێر کاریگەرییەوە، لە قۆڕنی ئەفریقاوە تا کەنارەکانی ڕۆژئاوای کیشوەرەکە.
فیلیپۆ گراندی کۆمیساریای باڵای پەنابەرانی نەتەوە یەکگرتووەکان لە کۆنفرانسی گۆڕانی کەشوهەوای COP27 بانگەوازی لە سەرکردەکانی جیهان کرد کە هەنگاوی بوێرانە بگرنەبەر بۆ بەرەنگاربوونەوەی لێکەوتە مرۆییەکانی گەرمبوونی جیهان. ئەو گۆڕانکارییە پێویستی بە “گۆڕانکاری” هەیە بەپێی ڕاپۆرتی UNHRC. گراندی دەڵێت: “ناتوانین ملیۆنان ئاوارە و خانەخوێکانیان بە تەنیا بەجێبهێڵین بۆ ئەوەی بە تەنیا ڕووبەڕووی دەرئەنجامەکانی گۆڕانی کەشوهەوا ببنەوە”.
بەبێ کردەوە یاخود جەنگ، سەدان ملیۆن کەس تا ساڵی ٢٠٥٠ دەبێت ماڵەکانیان بەجێبهێڵن، بەپێی هەندێک خەمڵاندن. توێژینەوەیەک لە ساڵی ٢٠٢٠ پێشبینی دەکات کە تا ساڵی ٢٠٧٠ بەپێی سیناریۆکانی گەشەی دانیشتووان و گەرمبوونی دانیشتووان “پێشبینی دەکرێت یەک بۆ سێ ملیار کەس لە دەرەوەی ئەو بارودۆخە کەشوهەوایە بەجێبهێڵرێت کە لە ماوەی ٦ هەزار ساڵی ڕابردوودا خزمەتێکی باشی مرۆڤایەتی کردووە”.
لەگەڵ ئەوەی خەڵکێکی زۆر لە جووڵەدان ئایا ئەمە بەو مانایە دێت کە سنوورە سیاسییە داهێنراوەکان کە بە ڕواڵەت بۆ ئاسایشی نەتەوەیی سەپێنراون، تادێت بێماناتر دەبن؟ مەترسییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا و کاردانەوە کۆمەڵایەتییەکان، مەترسییەکانی ئاسایشی نیشتمانی بچووکتر دەکەنەوە. شەپۆلی گەرما لە ئێستاوە زیاتر مرۆڤ دەکوژێت لە چاو ئەوانەی لە ئەنجامی ڕاستەوخۆی توندوتیژی لە شەڕەکاندا دەمرن.
لەمە ئاڵۆزتر ژمارەی دانیشتوانی جیهان هێشتا لە زیادبووندایە بەتایبەتی لە هەندێک لەو ناوچانەی کە زۆرترین زیانیان بەرکەوتووە بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا و هەژاری. مەزەندە دەکرێت تا ساڵی ٢١٠٠ ژمارەی دانیشتووان لە ئەفریقا نزیکەی سێ هێندە زیاد بکات، تەنانەت لە کاتێکدا ئەوانەی لە شوێنەکانی دیکەش گەشەیان خاو دەبێتەوە. ئەمەش واتە ژمارەیەکی زیاتری خەڵک لەو ناوچانەدا دەبن کە ئەگەری زۆرە بەهۆی گەرمای زۆر و وشکەساڵی و زریانی کارەساتبارەوە زۆرترین کاریگەرییان لەسەر بێت. هەروەها ژمارەیەکی زیاتر لە خەڵک پێویستیان بە خۆراک، ئاو، کارەبا، خانووبەرە و سەرچاوەی بژێوی دەبێت، هەروەک چۆن ئەمانە دابینکردنیان ڕۆژ بە ڕۆژ قورستر دەبن.
هاوکات زۆربەی وڵاتانی باکووری جیهانی ڕووبەڕووی قەیرانێکی دیمۆگرافی بوونەتەوە کە تێیدا خەڵک منداڵی پێویستیان نییە بۆ پشتگیریکردنی دانیشتووانێکی بەساڵاچوو. بەم شێوەیە کۆچی بەکۆمەڵی بەڕێوەبردراو دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە زۆرێک لە گەورەترین کێشەکانی جیهان، کەمکردنەوەی ژمارەی ئەو کەسانەی کە لە هەژاری و وێرانکاری کەشوهەوادا دەژین و یارمەتی ئابوورییەکانی باکوور بدات بۆ بنیاتنانی هێزی کارەکانیان.
بەڵام بەربەستی سەرەکی سیستەمی سنوورەکانی ئێمەیە سنووردارکردنی جوڵەیە لەلایەن دەوڵەتی دییەوە سەپێنراوە یان لەلایەن ئەو دەوڵەتانەی کە ئارەزووی چوونە ژوورەوەیان دەکات. ئەمڕۆ کەمێک زیاتر لە ٣%ی دانیشتوانی جیهان کۆچبەری نێودەوڵەتین. بەڵام کۆچبەران نزیکەی 10%ی بەرهەمی ناوخۆیی جیهانی یان 6.7 ملیار دۆلار (5.9 تۆن پاوەند) بەشداری دەکەن کە نزیکەی 3 ملیار دۆلار (2.6 تۆن پاوەند) زیاترە لەوەی لە وڵاتان لە سەرچاوەی خۆیاندا بەرهەمیان دەهێنا. هەندێک لە ئابووریناسان، وەک مایکل کلیمێنس لە سەنتەری گەشەپێدانی جیهانی لە ئەمریکا، هەژماری ئەوە دەکەن کە چالاککردنی جووڵەی ئازاد دەتوانێت بەرهەمی ناوخۆیی جیهانی دوو هێندە بکات. جگە لەوەش ئێمە زیادبوونی هەمەجۆریی کولتووری دەبینین توێژینەوەکان دەریدەخەن داهێنان باشتر دەکات. لە کاتێکدا دەبێت چارەسەری ئاستەنگە ژینگەیی و کۆمەڵایەتییە بێ وێنەکان بکەین، دەکرێت ئەوە تەنها ئەوە بێت کە پێویستە.
لابردنی سنوورەکان یان نەرمترکردنیان، بە تایبەت بەرامبەر بە ڕەوتی کار توانای باشترکردنی خۆڕاگری مرۆڤایەتی لە بەرامبەر فشار و شۆکەکانی گۆڕانی کەشوهەوای جیهانی هەیە. ئەگەر کۆچکردن بە باشی بەڕێوەبچێت، دەتوانێت سوود بە هەمووان بگەیەنێت.
چی دەبوو ئەگەر بیر لە هەسارەکەمان بکەینەوە وەک کۆمەڵگایەکی جیهانی مرۆڤایەتی کە تێیدا مرۆڤەکان ئازادن لە هەر شوێنێک بیانەوێت بجوڵێن؟ ئێمە پێویستمان بە میکانیزمێکی نوێ دەبێت بۆ بەڕێوەبردنی جووڵەی کرێکاری جیهانی زۆر کاریگەرتر و کاراتر، ڕوونە ئەوە گەورەترین سەرچاوەی ئابووری ئێمەیە. لە ئێستاوە گرێبەستی بازرگانی جیهانی بەرفراوان هەیە بۆ جووڵاندنی سەرچاوە و بەرهەمەکانی دیکە، بەڵام کەمیان هەیە مامەڵە لەگەڵ بزووتنەوەی کرێکاریدا بکەن.
نزیکەی ٦٠%ی دانیشتوانی جیهان تەمەنیان لە خوار ٤٠ ساڵەوەیە، نیوەی ئەمانە لە گەشەکردندان لە خوار ٢٠ ساڵەوەن و بۆ ماوەی ئەم سەدەیە زۆربەی خەڵکی جیهان پێکدەهێنن. زۆرێک لەم گەنج و وزەبەخشانەی کە بەدوای کاردا دەگەڕێن پێدەچێت لەنێو ئەو کەسانەدا بن لەگەڵ گۆڕانی کەشوهەوادا دەجووڵێن، ئایا ئەوان زیاد دەکەن بۆ گەشەی ئابووری بۆ بنیاتنانی کۆمەڵگەی بەردەوام، یان بەهرەکانیان بەفیڕۆ دەچێت؟
گفتوگۆکە سەبارەت بە کۆچکردن لەسەر ئەوە ڕاوەستاوە کە دەبێ ڕێگەی پێبدرێت، نەک پلاندانان بۆ ئەوەی چی ڕوودەدات. من پێم وایە گەلان پێویستە لە بیرۆکەی کۆنترۆڵکردنی کۆچەوە بچنە سەر بەڕێوەبردنی کۆچ. لانی کەم پێویستمان بە میکانیزمی نوێ هەیە بۆ کۆچ و جووڵەی یاسایی ئابووریی کار، و پاراستنی زۆر باشتر بۆ ئەوانەی لە مەترسی هەڵدێن. دەکرا جگە لە ڕەگەزنامەی لەدایکبوون فۆرمێکی فەرمی ڕەگەزنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان پێشکەش بە هەموو کەسێک بکرێت. بۆ هەندێک کەس وەک ئەوانەی لە کەمپەکانی پەنابەران لەدایک بوون، یان هاووڵاتیانی دەوڵەتە دوورگەییە بچووکەکان کە لە کۆتایی ئەم سەدەیەدا بوونیان نامێنێت، ڕەنگە ڕەگەزنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان تاکە دەستڕاگەیشتنیان بێت بۆ دانپێدانان و هاوکاری نێودەوڵەتی، هەرچەندە هاووڵاتیبوون مافێکی مرۆڤایاتییە. دەکرێت پاسپۆرت لەسەر ڕۆشنایی ئەمە دەربکرێت.
تیۆریستێکی سیاسی دەیڤید هێڵد ئاماژەی بەوەدا کە ئێمە لە ڕێگەی زیادبوونی جیهانگیرییەوە سنوورە نیشتمانییەکانمان تێپەڕاندووە، و ئێستا لە “کۆمەڵگەی چارەنووس سەریەککەوتوو”دا دەژین کە لەوێوە دەبێ دیموکراسییەکی کۆسمۆپۆلیتی لە ئاستی جیهانیدا پێکبهێنین. ئەمڕۆ تووشی قەیرانێکی هەسارەیی دەبین و پێموایە کاتی ئەوە هاتووە خۆمان وەک ئەندامی یەک جۆری پەرشوبڵاوی جیهانی ببینین کە دەبێت هاوکاری بکەین بۆ مانەوە. قەبارەی قەیرانی کەشوهەوا پێویستی بە هاوکاری جیهانی نوێ و بە بڕوای من هاووڵاتیبوونی نێودەوڵەتی نوێ لەگەڵ ئۆرگانەکانی جیهانی بۆ کۆچ و بۆ بایۆسفێر[iv] هەیە دەسەڵاتە نوێیەکان کە بە باجەکانمان خەرج دەکرێن، دەوڵەتە نەتەوەییەکان لێپرسینەوەیان لەگەڵ دەکەن.
لە ئێستادا نەتەوە یەکگرتووەکان هیچ دەسەڵاتێکی جێبەجێکردنی بەسەر دەوڵەتە نەتەوەییەکاندا نییە، بەڵام ڕەنگە ئەوە پێویستی بە گۆڕانکاری هەبێت ئەگەر بمانەوێت پلەی گەرمی جیهان دابەزێنین و چڕیی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە بەرگەهەواوە کەم بکەینەوە و جۆراوجۆری بایۆلۆجی جیهان بگەڕێنینەوە. هەروەها حوکمڕانی جیهانی دەتوانێت لە هەماهەنگی هێزی کاری گەڕۆکی نوێی فراواندا بەسوود بێت، ڕەنگە سیستەمی پشکی نێودەوڵەتی بەکاربهێنێت بۆ یارمەتیدان و تەرخانکردنی خەڵک بۆ پۆستەکان لە کاتی کۆچی کەشوهەوای بەکۆمەڵ لەم سەدەیەدا. هەروەها ڕووبەڕووی ئەو بەربەرەکانیانە دەبێتەوە کە بەهۆی بیرۆکراسی و گەندەڵی و لۆبیکردنی کۆمپانیا بەهێزەکانەوە دروست دەبن.
بەڵام بۆ بنەمای حوکمڕانی جیهانی، پێویستە دەوڵەتی بەهێزیش هەبن. گرژیی نێوان خواست و پێداویستی تاک و کۆمەڵگا بۆ هەموومان زۆر واقیعییە، وە ئەوەندە سەختە کە بتوانین ئاشت ببنەوە کاتێک کۆمەڵگاکەمان گروپێکی بچووک و لە نزیکەوە گرێدراون، چ جای دانیشتوانی هەموو هەسارەکە. سەختە بۆ نموونە گرنگی بە کەسێکی نامۆی بێ ناو و بێ ڕووخسار بدەیت لە وڵاتێکدا کە هەرگیز سەردانیت نەکردبێت کاتێک هەڵبژاردن دەکەیت سەبارەت بە ژیانی خۆت لە شارێکدا کە هەزاران کیلۆمەتر لێیانەوە دوورە. زۆربەی خەڵک بەزەحمەت هاوسەنگی لە نێوان پێداویستییەکانی کەسێکی نامۆدا دروست دەکەن کە یەک شەقام لە دوورییەوەیە. دەوڵەتە نەتەوەییە سەرکەوتووەکان یارمەتیدەرن بۆ بەڕێوەبردنی ئەمە بە پێکهاتە و دامەزراوەکان ئاستێکی بەسوود لە هاوکاری نێوان نامۆکان مسۆگەر دەکەن هەروەها کۆمەڵگایەکی بەهێز پەروەردە دەکات کە هەموومان بتوانین تێیدا سەرکەوتوو بین. ئێمە بە ئامادەییەوە وەک تاکێک قوربانی بچووک و ڕۆژانەی کات و وزە و سەرچاوە دەدەین بۆ نموونە باج دەدەین بۆ ئەوەی دڵنیا بین لە کارکردنی کۆمەڵگاکانمان. زۆربەمان ئەمە دەکەین چونکە کۆمەڵگاکەمانە، خێزانی کۆمەڵایەتیمانە، دەوڵەتی نەتەوەییمانە.
داهێنانی دەوڵەتی نەتەوەیی ئامرازێکی زۆر بەهێز بووە بۆ ئەوەی بتوانین بەو شێوەیە باش هاوکاری بکەین. وەک تیۆریستێکی سیاسی دەیڤید میلەر دەڵێت: “گەلان کۆمەڵگەن کە ئەرکەکان پێکەوە ئەنجام دەدەن”.
کەواتە پێدەچێت ناژیرانە بێت هەوڵبدەین بە تەواوی سیستەمی جیۆپۆلەتیکی ئێستامان هەڵبوەشێنینەوە یان وازی لێبهێنین لەو ماوەیە کورتەدا کە دەبێت خۆمان بۆ ئەو پچڕانە گەورەیە ئامادە بکەین، چاوەڕوان دەکرێت لە ماوەی ئەم سەدەیەدا ڕووبدات.
تەنها دەوڵەتە نەتەوەییە بەهێزەکان توانای دانانی ئەو سیستەمە حوکمڕانییەیان دەبێت کە یارمەتی جۆرە نەتەوەییەکان و کەمایاتییەکان بدەن لە گۆڕانی کەشوهەوادا بژین. تەنها دەوڵەتە نەتەوەییە بەهێزەکان دەتوانن جوڵەیەکی بەرفراوانی کۆچبەران لە جوگرافیا و کولتوورە جیاوازەکانەوە بۆ دانیشتوانی ڕەسەن بەڕێوەببەن. ڕەنگە لەبری ئەوە پێویستی بە تێکەڵاوبوون لە نێوان ئینتەرناسیۆنالیزم و ناسیۆنالیزمدا هەبێت.
لە دەیەکانی ڕابردوودا، گەشەی جیهانگیری بووەتە هۆی ئەوەی کە ئینتەرناسیۆنالیزمی زیاتر بێت هاوڵاتییەکی لەندەن زۆرجار ڕەنگە هەست بە هاوبەشی زیاتر بکات لەگەڵ هاوڵاتییەکی ئەمستردام یان تایوان وەک لە کەسێکی خەڵکی شارۆچکەیەکی بچووکی لادێی بەریتانیا. ڕەنگە ئەمە بۆ زۆرێک لە شارنشینە سەرکەوتووەکان گرنگ نەبێت، بەڵام خەڵکی ڕەسەنی ناوچە گوندنشینەکان دەتوانن هەست بکەن کە وڵاتەکەی خۆیانیان بەجێهێشتووە، چونکە پیشەسازییە باڵادەستەکانیان ڕۆژێک لە دابەزیندان و فەزای کۆمەڵایەتی و نەریتە کولتوورییەکانیان کەم دەبنەوە. ئەمەش ناڕەزایی و ترس لەو جۆرە دروست دەکات کە دەتوانێت ببێتە هۆی ڕەخنەگرتن لە کۆچبەران، وەک ئەوەی لە بەشێک لە بەریتانیا لە کاتی دیبەیتی برێگزیتدا بینرا.
هەرچەندە مەرج نییە سنوورە کراوەکان بە مانای نەبوونی سنوور یان هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتە نەتەوەییەکان بێت. ڕەنگە پێویست بێت بەدواداچوون بۆ جۆرە جیاوازەکانی دەوڵەتی نەتەوەیی بکرێت، لەگەڵ بژاردەی حوکمڕانی جیاواز. ئایا ئەو ویلایەتانەی کە زۆرترین کاریگەری گۆڕانی کەشوهەوایان لەسەرە، خاک لە شوێنە سەلامەتەکاندا دەکڕن یان بەکرێی دەدەن؟ یان شارە چارتەرەکان[v] دەبینین کە لە ژێر دەسەڵاتی دادوەری و یاسای جیاوازدا کاردەکەن بۆ خاکی دەوروبەریان، یان دەوڵەتە ناجێگیرەکان کە خاکی نوێ لەسەر شەپۆلەکان دروست دەکەن؟
پێویستی بە کارکردن دەبێت بۆ داهێنانەوەی چەمکی دەوڵەتی نەتەوە بۆ ئەوەی زیاتر گشتگیر بێت بۆ ئەوەی پەیوەندییە ناوخۆییەکان بەهێز بکات لە هەمان کاتدا تۆڕی جیهانی گەورەتر و دادپەروەرانەتر دروست بکات. هاندانی هاوبەشی، خزمایەتی لەگەڵ هاوڕێکانمان، لەسەر بنەمای پڕۆژەی کۆمەڵایەتی هاوبەشمان، زمان و بەرهەمە کولتوورییەکان، چەندین سوودی هەیە. ئەم سیفەتانە بۆ مرۆڤەکان ئەوەندە گرنگن کە نیشتمانپەروەری بکەنە سەرچاوەیەکی بەهێزی ناسنامە.
کەواتە بۆچی هەستێکی نیشتمانپەروەرانەش لەبارەی هەوا و خاک و ئاوی گەلەکانمانەوە دروست نەکەین، بۆ ئەوەی خەڵک هان بدەین چاودێرییان بکەن؟ یەکێک لە ڕێگاکان بەو پێیەی هەموومان ڕووبەڕووی هەڕەشەی ژینگەیی دەبینەوە ڕەنگە ئەوە بێت کە دامەزراوە سەربازییەکان و دامەزراوە ئەمنییەکانی دیکە لە خەبات دژی گۆڕانی کەشوهەوادا وەربگیرێن. خزمەتگوزاری نیشتمانی بۆ هاوڵاتیانی گەنج و کۆچبەران بۆ یارمەتیدان لە فریاگوزاری کارەساتبار، نۆژەنکردنەوەی سروشت، هەوڵە کشتوکاڵی و کۆمەڵایەتییەکان دەتوانێت هەنگاوێکی دیکەی دروستکردنی هاودەنگی بێت. وە ڕەنگە پێویستمان بە گەڕاندنەوە یان داهێنانی نەریتە نیشتمانییە نوێیەکان بێت کە لە ڕووی ژینگەییەوە یان کۆمەڵایەتییەوە سوودبەخش بن، و هاووڵاتیان بتوانن هەست بە شانازی و ڕێزیان لێبکەن. ئەمانە دەتوانن ئەو گروپ و یانە کۆمەڵایەتیانە بگرێتەوە کە گۆرانی دەڵێن، دروستکەرن، داهێنەرن، وەرزش دەکەن یان پێکەوە نمایش دەکەن و ئەندامەکانیان دەتوانن بۆ هەتا هەتایە سەر بەو یانانە بن. ئەم نەریتانە دەتوانن یارمەتیدەر بن لە پاراستنی شکۆ لە کاتە سەختەکاندا و مانای نیشتمانپەروەرانە بۆ کۆچبەران دابین بکەن کە خۆیان لەگەڵیدا ئاسمیلە واتە (تێگەیشتنێکی تەواویان لە زانیاری و بیر و کولتوور) هەبێت.
گێڕانەوەی نیشتمانپەروەری نوێ دەتوانێت دەربارەی ناسیۆنالیزمی شارستانی بێت، لەسەر بنەمای چاکەی گشتی، لەگەڵ ماف و ئەرکەکان و وابەستەبوونێکی کولتووری سۆزداری بە سروشت و پاراستن و هەروەها پاراستنی ئەو شوێنانەی کە گرنگی نەتەوەیی (یان نێودەوڵەتی)یان هەیە.
بۆ نموونە کۆستاریکا زاراوەی پورا ڤیدای وەرگرت کە بە شێوەیەکی بەرفراوان بە واتای “ژیانێکی باش” دێت، وەک ئیتۆس و مانترا و ناسنامەیەکی نیشتمانی. بەکارهێنانی لە ساڵانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردووەوە بەربڵاو بوو، کاتێک پەنابەران ململانێ توندوتیژەکانی گواتیمالا و نیکاراگوا و ئەلسەلڤادۆری دراوسێیان هەبوو بە ژمارەیەکی زۆر ڕوویان لەو وڵاتە کرد.
کۆستاریکا، وڵاتێکی بچووکی ئەمریکای ناوەڕاستە کە سوپای وەستاوی نییە و لەبری ئەوە وەبەرهێنانێکی زۆر دەکات لە پاراستن و نۆژەنکردنەوەی سروشت شانبەشانی خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکانی وەک تەندروستی و پەروەردە، ئەم تێڕوانینەی بۆ ژیان بەکارهێناوە بۆ یارمەتیدانی پێناسەکردنی کارەکتەری خۆی و یەکخستنی کۆچبەرانی نوێ.
ئانا ماری ترێستەر لە زانکۆی نیویۆرک دەڵێت: “کەسێک کە بەم شێوەیە ئەم دەستەواژەیە هەڵدەبژێرێت، تەنها ئاماژەی بۆ ئەم ئایدۆلۆژیا و ناسنامە هاوبەشە نییە، بەڵکو لە هەمان کاتدا ئەو ناسنامەیە بە ڕێگەی دەربڕینی ڕێکخراو بنیات دەنێت”. “زمان ئامرازێکی زۆر گرنگی خۆ بنیاتنانە.”
ئەمەش شێوازێکی نوێمان پێشکەش دەکات بۆ سەیرکردن و ڕوانین لە شانازی نەتەوەیی. مەرج نییە بە مانای بینینی “گەلەکەت” لە گەلانی دیکە باشتر بێت، هەروەها بە مانای ناوەندگەرایی مانا و دەسەڵاتیش نییە. بەڵکو دەتوانێت وەرگرتنی نەریتەکان و قەدرزانینی ناوچەگەری و بەهای کولتووری باڵا هاووڵاتیانی نوێ لەخۆبگرێت. یەکێتی ئەوروپا نموونەی ناسنامەی سەروو نەتەوەییە کە ڕێگە بە هاوڵاتیان دەدات هەست بکەن کە ئەوروپین و خۆیان لەگەڵ بەهاکانی یەکێتی ئەوروپادا بناسێنن، بەڵام بەبێ ئەوەی پێویست بکات دەستبەرداری ناسنامەی نەتەوەیی خۆیان بن.
بیرۆکەیەکی هاوشێوە دەتوانێت لەناو گەلاندا و هەروەها لە نێوانیاندا جێبەجێ بکرێت. بۆ نموونە لە بەریتانیا، چین تاونی لەندەن بەڕاستی شوێنێکی گەشتیارییە کە زۆر سەردانی دەکرێت، هەروەها هیندستانی بچووکیش ئەوان بەشێکن لە ناسنامەی نەتەوەکە، هەرچەندە چینی بەریتانییەکان و هیندییە بەریتانیەکان زۆرجار ڕووبەڕووی ڕەخنە و زیانێکی کۆمەڵایەتی و ئابووری دەبنەوە.
بۆ بەدەستهێنانی شانازی نەتەوەیی لەجیاتی ئەوەی تووشی کێشەی خێڵەکی و دابەشکاری بێت، نەتەوەیەک پێویستی بە کەمکردنەوەی نایەکسانی هەیە. دەوڵەت دەبێت وەبەرهێنان لە خەڵکدا بکات بۆ ئەوەی خەڵک هەست بە وەبەرهێنان بکات لە دەوڵەتدا. واتە خستنە پێشەوەی پرسە کۆمەڵایەتی و ژینگەییەکان بە شێوەیەک کە لە بەرژەوەندی هەمووان بێت نەک خێڵێکی بچووکی ئەرستۆکراتی جیهانی.
ڕێککەوتنە نوێیە سەوزەکان کە لە یەکێتی ئەوروپا و ئەمریکا پێشنیارکراون نموونەی ئەو سیاسەتانەن کە ئامانجیان گەڕاندنەوەی ئابوورییەکان و دابینکردنی هەلی کار و بەرزکردنەوەی شکۆیە لە هەمان کاتدا یارمەتیدانی یەکخستنی خەڵکە لە پڕۆژەیەکی کۆمەڵایەتی گەورەتری گۆڕینی ژینگەدا.
ئەگەر بتەوێت هەوڵبدە بیرۆکەی جێگیربوونی مرۆڤەکان لە شوێنێکدا لە مێشکتدا پاک بکەیتەوە کە تێیدا لەدایک بوون، وەک ئەوەی کاریگەری لەسەر بەهای تۆ وەک تاکێک یان مافەکانت وەک تاکێک هەبێت. وەک ئەوەی نەتەوەیی بوون لە هێڵێکی ئارەزوومەندانە زیاتر بێت کە لەسەر نەخشەیەک کێشراوە. لەبری ئەوە ئەم هێڵانە وەک تێکەڵاوی دەوڵەمەندی کولتووری ببینە وەک تێپەڕینەکان نەک بەربەستەکان لە سەرانسەری ئەو ئەگەرانەی کە خاکە مەزنەکان پێشکەشی هەموومانی دەکەن.
دەربارەی نووسەر: * گایا ڤینس نووسەری کتێبی سەدەی کۆچەری: چۆن لە هەڵچوونی کەشوهەوا ڕزگارمان بێت و ڕۆژنامەنووس و پەخشکاری زانستی ئازادە.
ڕۆژنامەنووسێکی سەربەخۆی ژینگەیی و پەخشکەر و نووسەری نا فیکشن بەریتانییە و خاوەنی ڕەگەزنامەی بەریتانی و ئوسترالییە. ئەو بۆ ڕۆژنامەی گاردیەن دەنووسێت، و، هەروەها لە ستوونییەکدا بە ناوی سمارت پلانێت، بۆ بی بی سی ئۆنلاین دەنووسێت. پێشتر سەرنووسەری هەواڵەکانی گۆڤاری سروشت و سەرنووسەری ئۆنلاین بوو لە ڕۆژنامەی زانای نوێ.
سەرچاوە: BBC Future
________________________
